"ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفهَ عَلَقَهَ فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهَ فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظَامًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ"، مؤمنون/23/14

ترجمه

آن گاه نطفه را به صورت علقه درآوردیم. پس آن علقه را مضغه گردانیدیم، و آن گاه مضغه را استخوان‌هایى ساختیم، بعد

استخوان‌ها را با گوشتى پوشانیدیم، آن گاه آفرینشى دیگر پدید آوردیم. آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است.

کلمات اصلی

کَسَوْنَا: از ک- س- و، به معنی پوشاندن (ابن منظور،13/69)

الْعِظَامَ: جمع عظم، به معنی استخوان (همو،10/ 200)

لَحْماً: گوشت (همو،13/108)

‏بیان اعجاز مطرح شده

پوشاندن استخوان‌ها با گوشت، مرحله‌ای از مراحل خلقت جنین است که در سوره مؤمنون، در عبارت «فکسونا العظام لحماً» به آن اشاره شده است.

جنبه‌های اعجاز علمی در این آیه کریمه چنین است:

عبارت «فکسونا العظام لحماً» نشان می‌دهد که قرآن کریم 1400 سال پیش در تبیین پیدایش استخوان‌های جنین قبل از روییدن گوشت، پیشتاز بوده و عکس این امر، آن طور که پیشینیان تصور می‌کرده اند، صادق نبوده است.

قرآن می‌فرماید که جنین مراحل مشخصی را طی می‌کند: «و قد خلقکم أطوراً»،نوح /71/14. سپس این مراحل را دقیق و به تفصیل توصیف می‌کند. در آیه «فکسونا العظام لحماً»، حرف عطف (فاء) بیانگر تحولات سریع و پی در پی است و حرف عطف (ثم) برای بیان تغییراتی که در زمان نسبتاً طولانی صورت می‌گیرد، مانند «ثم انشأناه خلقاً آخر» به کار رفته است.

خداوند عبارت «فکسونا» را که بیانگر ترتیب دقیق لایه‌های متفاوت پوشاننده استخوان از جمله بافت‌ها، ماهیچه‌ها و پوست است و حتی تنوع ماهیچه‌ها در شکل و اندازه و نوع پیوندشان با استخوان به تناسب اعمال شان را نیز دربرمی‌گیرد، برگزیده است.

1400  سال پیش، قرآن در این آیه کریمه به ارتباط تنگاتنگ میان استخوان‌ها و عضلات اشاره کرده است. دو کلمه «عظام» و «لحم» در این آیه، شاید به دلیل ارتباط شدید ساختاری و فیزیولوژی که میان آن دو وجود دارد، پشت سر هم و بدون فاصله آمده‌اند. اهمیت فعالیت عضلانی در بازسازی سلول‌های سازنده استخوان و ذخیره سازی کلسیم در استخوان‌ها از همین‌جاست و اینکه سستی و بی تحرکی جسم، سلول‌های ویرانگر استخوان را فعال می‌سازد و گاه به نرمی استخوان منجر می‌شود، نیز از این روست.

ارتباط شدید میان استخوان و گوشت که در این آیه کریمه به آن اشاره شده، بیانگر ابزار پیوند دهنده ماهیچه به استخوان یعنی رگ‌ها و الیاف بسیار ضعیفی است که از میان بافت‌ها به سوی اجزای استخوان‌های داخلی می‌رود و آنها را با گوشت‌ها در نهایت ظرافت و استحکام و هنرمندی به هم پیوند می‌دهد. قرآن کریم بیش از 14 قرن پیش از این مطلب که علم تشریح و بافت شناسی و بیومکانیک زیستی در اواخر قرن بیستم آن را اثبات کرده، یاد نموده است.

این آیه به یکی از مراحل مهم رشد جنین در رحم اشاره کرده و آن مرحله پوشیده شدن گوشت بر استخوان است. این مرحله، قبل از مرحله تولد یعنی مرحله استقامت و تناسب اندام قرار دارد. لذا این مرحله زمینه ساز اصلی تولد است. همانطور که خداوند می‌فرماید: «الذی خلقک فسَوَّاک فعَدَلک»،انفطار/82/7.

این امر به تدبّر در لزوم پوشش گوشت بر استخوان جهت تناسب اندام جنین و تشکیل ساختار انسانی او سوق می‌دهد. از آنجا که بر این مرحله، حرکت جنین مترتب است، این حرکت در استحکام بخشیدن به مفاصل جنین و آماده سازی او برای شیرخواری بعد از تولد از طریق مکیدن انگشتان در رحم، بسیار اهمیت دارد (الشیمی و الدیب).

نویسنده تفسیر فى ظلال القرآن در مورد این آیه می‌گوید: جنین بعد از آنکه مرحله "علقه" و "مضغه" را پشت سر گذاشت تمام سلولهایش تبدیل به سلولهاى استخوانى مى‏شود و بعد از آن تدریجاً عضلات و گوشت روى آن را مى‏پوشاند.

 بنابراین جمله «کسونا العظامَ لحماً» یک معجزه علمى است که پرده از روى این مسئله که در آن روز براى هیچکس روشن نبود بر مى‏دارد، زیرا قرآن نمى‏گوید: ما مضغه را تبدیل به استخوان و گوشت کردیم بلکه مى‏گوید: ما مضغه را تبدیل به استخوان کردیم و بر استخوان‌ها لباس گوشت پوشاندیم اشاره به اینکه مضغه، نخست تبدیل به استخوان مى‏شود و بعد از آن گوشت روى آن را مى‏پوشاند (مکارم شیرازی،14/ 212-213).

جمع بندی

در آیات 12 تا 14 سوره مبارکه مؤمنون خداوند به مراحل مختلف خلقت انسان اشاره می‌کند. خلقت استخوان از مضغه و سپس پوشاندن استخوان‌ها با گوشت از مراحل فوق است. علم امروز نشان داده است که جنین در حین تکوین خود 3 لایه می‌شود که هر کدام از این لایه‌ها به اندام‌های مختلف بدن تبدیل می‌گردد. مثلاً لایه اکتودرم مو‌ها و لایه‌های خارجی پوست را می‌سازد. استخوان‌ها و ماهیچه‌ها از لایه مزودرم ساخته می‌شوند و لایه آندودرم نیز وظیفه ساختن شش‌ها و گوارشی را بر عهده دارد (Kail,56). استخوانها در هفته ششم تا هشتم بارداری تشکیل می‌شوند و سلول‌های سازنده ماهیچه‌ها نیز در هفته پانزدهم تا هجدهم بارداری شکل می‌گیرند و استخوانهای جنین شروع به محکم شدن می‌کند (1).

بنابر مطالب مطرح شده، به نظر می‌رسد که این آیه از مصادیق اعجاز علمی قرآن باشد. زیرا مردم در زمان نزول قرآن از اینکه ابتدا در رحم، استخوان تشکیل می‌شود و سپس گوشت روی آن را می‌پوشاند، آگاه نبوده اند و اطلاعاتشان درباره این مطالب پزشکی و فیزیولوژی بسیار اندک بوده است.

اما برای اظهار نظر دقیقتر درباره اعجاز علمی این آیه لازم است به سؤالاتی در دو حوزه قرآنی و علمی پاسخ گفت.

سؤالات قرآنی

1. در زمان نزول قرآن، اطلاع مردم از مراحل پنج گانه خلقت جنین در رحم، به ویژه مرحله پوشش گوشت بر استخوان تا چه میزان بوده است؟

2. آیا نخستین بار این مطلب (پوشاندن استخوان‌ها با گوشت) را قرآن مطرح کرد؟

 3. چرا در عبارت "کَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً" استعاره به کار رفته است؟ آیا صرفاً زیبایی کلام مد نظر بوده یا تشابه بسیار میان گوشت و لباس؟

4. سبب اینکه خداوند در مراحل قبلی، عبارت "خلقنا" و در این مرحله تعبیر"کسونا" به کار برد، چیست؟ "خلق" با "أنشأ" از لحاظ معنا و مفهوم چه تفاوتی دارد؟

5. الف ولام در "العظام" از کدام نوع (جنس، عهد، ذکر یا حضور) است؟

سؤالات علمی

آیا علم امروز کاملاً خلقت استخوان قبل از گوشت در جنین انسان را تأیید می‌کند؟

مرحله "مضغه" کدام یک از مراحل رشد جنین انسان است؟

با توجه به رشد و نمو همزمان برخی از اندام‌های جنین، آیا می‌توان گفت که استخوان و ماهیچه‌ها به صورت همزمان تمایز می‌یابند ولی جایگاه قرارگیری آنها به گونه‌ای است که ماهیچه‌ها روی استخوان‌ها قرار می‌گیرند؟

مراحل اندام زایی جنین انسان به طور کامل چیست؟